Wednesday, May 23, 2018

MENSTRUASAUN : Mai ita hatene kona ba menstruasaun


Mai hatene kona-ba
menstruasaun
Vem saber mais
sobre a menstruação
12 13 14
10 9 8 7 6
11
15 16 17 18
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
5
4 3
2 1

Lia-Maklokek

Ho orgullu tebes Ministériu Edukasaun aprezenta livru ida-ne’e nu’udár
livru importante ida. Ministériu halo esforsu boot atu prepara estudante
feto sira atu sira bele komprende faktu sira-ne’ebé iha relasaun ho
sira-nia dezenvolvimentu fíziku, sosiál, no emosionál. Livru ida-ne’e
mós bele fó-tulun estudante feto sira atubele hasoru mudansa puberdade
nian ho maneira di’ak. Bainhira feto sira saudavel, nasaun forte.
Ho neon,

Dulce de Jesus Soares
Vice-Ministra I

Introdução

Com muito orgulho, o Ministério da Educação apresenta este livro
como um livro importante. O Ministério tem feito um grande esforço
para preparar as alunas a compreenderem os factos relacionados com
o desenvolvimento físico, social e emocional. Este livro também pode
ajudar as alunas a encarar a mudança da sua puberdade de uma forma
positiva. Sendo as mulheres saudáveis, a nação será forte.
Com amizade,

Dulce de Jesus Soares
Vice-Ministra da Educação I







Mai hatene kona-ba
menstruasaun
Vem saber mais sobre a menstruação

Menstruasaun baibain ema bolu ho termu oioin hanesan: mens,
fulan mai, fase, Avó Maria mai, moras-feto, ka períodu.
Menstruasaun hanesan parte ida husi faze puberdade iha
labarik-feto. Faze ne’e hatudu katak labarik-feto aumenta boot no
ninia isin hahú prepara an atu iha bebé iha tempu ruma.
Menstruasaun mak parte siklu menstruál bainhira isin hasai raan no
parte seluk úteru nian liuhusi vajina.
Enjerál, menstruasaun dahuluk nian sei hahú entre tinan 9 to’o 13,
no sei kontinua to’o tinan 45-55.

Geralmente, para designar a menstruação, as pessoas usam
termos variados como: mens, o mês ou alua veio, a Avó Maria veio,
a doença da mulher ou o período. A menstruação écomo que uma
parte da fase da puberdade das raparigas. Esta fase mostra que a
rapariga está a crescer e que o seu corpo se começa a preparar
para poder ter um bebé no futuro. A menstruação é a parte do ciclo
menstrual em que o corpo expele sangue e outras partes do útero,
através da vagina.
Em geral, a primeira menstruação acontece entre os 9 e os 13
anos e continua até aos 45-55 anos.
1
Mitu no Faktu
Mito e Facto

Mitu: Feto ne’ebé menstruasaun hela labele hariis bee-malirin ka
fase fuuk tanba bele halo raan-mutin sa’e ulun.
Faktu: Tuir loloos, importante tebes
atu kuidadu no mantein ijiene, hamoos
isin-lolon no fuuk loroloron, liuliu
durante menstruasaun. Bainhira ita
hariis no fuuk moos, ita sei sente
fiar-an liu. Bee malirin la fó impaktu
ladi’ak ba saúde no siklu menstruasaun
nian. Tan ne’e la iha razaun ida atu halo tuir mitu ne’e.

Mitu (Fiar ne’ebé laloos) no Faktu (Buat ne’ebé loos)
Mito [Crença que não está correta] e Facto [Algo que está correto]
Mito: Uma mulher na altura da menstruação não pode tomar
banho de água fria ou lavar o cabelo, porque poderá fazer com
que saia pus da cabeça.
Facto: Na realidade, é muito importante cuidar e manter a
higiene, lavar o corpo e o cabelo todos os dias, especialmente
durante a menstruação. Quando se toma banho e se lava o
cabelo, sentimo-nos mais confiantes. A água fria não tem efeitos
negativos para a saúde,nempara o ciclo da menstruação. Assim,
não há razão para seguir este mito.
2
Faktu: Bee malirin laiha impaktu ba siklu menstruasaun nian.
Mentruasaun liga ba sistema reprodutivu no han/ hemu liga ba
sistema dijestivu. Sistema rua ne’e ketak-ketak.
Mitu: Hemu bee malirin halo menstruasaun para.
Nune’e sei laiha impaktu husi han no hemu malirin ba menstruasaun
atu para ka raan sai kafuak. Iha fatór balu ne’ebé bele halo
menstruasaun mai tarde, mak hanesan kolen liu, estrese, no mós
moras.
Mito: Beber água fria faz com que a menstruação pare.
Facto: A água fria não tem efeitosno ciclo da menstruação. A
menstruação está ligada ao sistema reprodutivo da mulher e
aquilo que comemos/bebemos está ligado ao sistema digestivo.
Estes dois sistemas sãoseparados e não têm qualquer relação
entre si. Assim, aquilo que comemos e bebemos frio não tem
qualquer efeito na menstruação parar ou no sangue tornar-se
coagulado. Contudo, há alguns fatores que podem atrasar a
menstruação, como o cansaço em demasia, o stress e
asdoenças.
3
Mitu: Feto ne’ebé menstruasaun hela presiza deskansa ka labele
halo atividade sira-ne’ebé todan.
Faktu: Durante menstruasaun, feto sira sei
forte hanesan baibain, no la sai fraku liu. Só
de’it bainhira nia iha mós moras anemia
ida-ne’e bele halo fraku. Tan ne’e, feto sira
lalika ta’uk hodi hala’o nafatin atividade
hanesan baibain.
Mito: A mulher menstruada precisa de descansar e não pode
fazer atividades pesadas.
Facto: Durante a menstruação, as mulheres são tão fortes como
normalmente, não ficando mais fracas. Apenas quando ela
também está doente com anemia é que ela fica mais fraca. Por
isso, é preciso que as mulheres não tenham medo defazer as
suas atividades normalmente.
4
Mitu: Menstruasaun ne’e raan fo’er.
Faktu: Raan iha mestrusaun la’ós raan fo’er! Iha siklu menstruasaun,
isin-lolon hasai raan ho mós buat seluk tan ne’ebé la uza
ona iha isin. Maibé raan menstruasaun ne’e hanesan mós ho
raan ne’ebé iha ita-nia isin-lolon.
Mito: A menstruação é sangue sujo.
Facto: O sangue da menstruação não é sangue sujo! No ciclo
menstrual, o corpo expele sangue e outras substâncias de que
o corpo não precisa mais. O sangue da menstruação é tão
limpo quanto o sangue que temos no nosso corpo.

Siklu Menstruál mak saida?
O que é o Ciclo Menstrual?
Siklu menstruál mak tempu ne’ebé sura hahú husi loron primeiru
raan menstruasaun sai to’o loron molok raan menstruasaun sai
tuirmai.
O ciclo menstrual começa a contar-se a partir do primeiro dia em
que aparece o sangue da menstruação até ao dia anterior ao
aparecimento da menstruação seguinte.
5
Tempu menstruasaun Tempu ovulasaun
12 13 14
10 9 8 7 6
11
15 16 17 18
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
5
4 3
2 1
SIKLU MENSTRUASAUN BAIBAIN AKONTESE IHA LORON 28
MAIBÉ BELE IHA DURASAUNLORON 20 TO’O LORON 35.
O CICLO MENSTRUAL GERALMENTE ACONTECE DURANTE
28 DIAS, MAS PODE TER UMA DURAÇÃO DE 20 A 35 DIAS.
Fulan-fulan, menstruasaun akontese durante loron 4 to’o loron 6.
Durasaun menstruasaun no kuantidade raan ne’e lahanesan
entre feto sira.
Todos os meses, a menstruação acontece durante 4 a 6 dias. A
duração da menstruação e a quantidade de sangue não é igual
em todas as mulheres.
6
O Tempo menstruação Tempo ovulação




Sentimentu balu ne’ebé iha
kona-ba menstruasaun ba
dahuluk nian:
Alguns sentimentos que poderão
surgir na primeira menstruação:
Moe
Vergonha
Pániku
Pânico
Ta ’uk
Medo
Lalika ta’uk no moe. Ó-nia isin hetan menstruasaun ne’e
parte normál no saudavel ba feto nia moris.
Não é preciso sentir medo nemvergonha. O teu corpo ter
a menstruação é uma parte normal e saudável na vida da
mulher.
7
Sinál Menstruasaun
Sinais da Menstruação
Raan sai husi vájina mak sinál dahuluk ba menstruasaun.
Mudansa fíziku balu ne’ebé baibain bele akontese ba feto balu
mak hanesan:
O sangue sair da vagina é o primeiro sinal da menstruação.
Algumas mudanças físicas que geralmente acontecem a
algumas mulheres são as seguintes:
Kabun bubu ka
kabun-kidun
moras
Barriga inchada
ou dor de barriga
Kolen, ulun moras
Cansaço, dor de cabeça
Emosaun tun-sa’e
susun moras
Mudanças emocionais constantes
dor nos seios
8
Hodi hatún sintoma sira-ne’e, bele:
►►han hahán ne’ebé saudavel no ho nutrisaun aas,
►►book isin-lolon hanesan baibain,
►►deskansa no toba natoon,
►►hariis ho bee manas.
Se sintoma sira-ne’e iha nafatin no sente moras maka’as
karik, di’ak liu konsulta doutór.
Para diminuir estes sintomas, podes:
►►Comer alimentos saudáveis e com alto valor nutritivo,
►►Fazer exercício regular,
►►Descansar e dormir o suficiente,
►►Tomar banho com água quente.
Se estes sintomas se mantiverem e se sentires muitas dores,
é melhor consultares o médico.

1. Halo nota data menstruasaun nian.
Nune’e bele antisipa bainhira iha fulan
tuirmai ka haree bainhira iha mudansa ho
siklu menstruasaun.
Anotar as datas da menstruação.
Assim, podes antecipar quando será a
próxima menstruação ou observar quando
há mudanças do ciclo menstrual.

Kuidadu an durante menstruasaun
Cuidados a ter durante a menstruação
2. Lori paniñu no troka beibeik.
Di’ak se troka kada oras 2.
Andar com paninhos ou pensos higiénicos
e trocá-los regularmente.
É melhor se os trocares a cada duas horas.
9
Han hahán oioin ne’ebé saudavel
Fazer uma alimentação variada e
saudável
Book an [halo ezersísiu] beibeik
Mexer o corpo [fazer exercício]
regularmente
Toba natoon oras 8 kada
loron
Dormir as 8 horas
suficientes por dia
Hemu bee tasak barak
Beber muita água fresca
3. Mantein ijiene di’ak.
Manter uma boa higiene.
Hariis loroloron
Tomar banho todos os dias
Uza roupa-laran ne’ebé moos
Usar roupa interior limpa
4. Mantein saúde di’ak.
Manter uma boa saúde.
10
Sentru Saúde lokál sira ka
Ministeriu Saúde
Timor-Leste
Diresaun: Edifício dos Serviços
Centrais do Ministério da Saúde,
Rua de Caicoli, Caixa Postal 374,
Dili, Timor-Leste
Tel: +670 333 1113
United Nations Population Fund
(UNFPA)
Diresaun: UN House, Caicoli Street,
Dili, Timor-Leste
Tel: +670 331 2618
Marie Stopes International Timor
Leste
Diresaun: Rua
Belarmino Lobo, Lecidere, Dili,
Timor-Leste
Tel: +670 332 2923
Centros de Saúde locais ou
Ministério da Saúde de
Timor-Leste
Morada: Edifício dos Serviços
Centrais do Ministério da Saúde,
Rua de Caicoli, Caixa Postal 374,
Díli, Timor-Leste
Tel: +670 333 1113
United Nations Population Fund
(UNFPA)
Morada: UN House, Rua de Caicoli,
Díli, Timor-Leste
Tel: +670 331 2618
Marie Stopes International Timor
Leste
Morada: Rua
Belarmino Lobo,
Lecidere, Dili, Timor-Leste
Tel: +670 332 2923
Menstruasaun Ne’e naturál no parte husi feto nia
kreximentu
A menstruação é algo natural e que faz parte do
crescimento da mulher
Karik presiza informasaun kle’an liután, bele kontakta:
Se precisar de mais informações, pode contactar:
11
Títulu:
Mai hatene kona-ba menstruasaun
Vem saber mais sobre a menstruação
Bazeia ba:
Kurríkulu Nasionál Baze Nian ba Siklu Dahuluk no Daruak 2014
Tirajen
Kópia 2800
Edisaun Dahuluk
Emprime iha Dili
Maiu 2016
Ilustradór no Layout:
Osvaldo Gerald Pangimanan
Materiál impresu ida-ne’e prodús no distribui hosi Ministériu
Edukasaun Timor-Leste ba ninia eskola sira.
Fa’an, fó-aluga, ka uza konteúdu iha laran ba objetivu komersiál
kualkér ida sei hetan bandu kompletamente, no bele kastiga tuir lei
permite.
Este material é produzido e distribuído pelo Ministério da
Educação de Timor-Leste para as suas escolas.
É expressamente proibida e totalmente repudiável a venda, o aluguer
ou qualquer uso comercial do presente conteúdo, ações estas
punidas por lei.
12
Hetan suporta husi:
United Nations Population Fund