“HILI LOS, SALVA MORIS” Revised 2013
AKTIVIDADE EDUKASAUN
KOMMUNIDADE
SAUDE REPRODUKTIVA BA
Objectivu geral
Matadalan nee atu azuda edukador sira wain hira utiliza manual edukador nian iha
báze, atu nune bele tuir etapa ba etapa husi manual nee rasik durante sesaun
edukasaun nian iha CHC, HP, SISCA, Mobile clinik, FGD, no eskola
Bainhira atu utiliza manual nee
Atu uza manual nee tenki utiliza ba situasaun no fatin nebe cocok ho topiku, tamba
aktividade tiha ona troka atu sei tarjetu grupu especialmente, tuir estratejia BCC /
Marketing.
Manual ne’e iha actividade BCC ba –bain. Actividade 1 -3 apar ba situasaun bain-bain,
iha nebe iha labarik.
Actividade 4 -5 , bele uza ba foinsae no ema boot deit. La bele iha labarik.
Maibe
Agora Estratejia BCC / Marketing sei tarjetu grupu nain rua:
- Inan isin rua / foin partus
- Inan uza kontrasepsaun badak
Hanesan iha table ne’e:
Aktividade Grupu Tarjetiu Fatin nebe /
situasaun nebe
Kuidado ho .. Apar (cocok) ba
labarik
Actividade 1 : Feto
Isin Rua
Feto isin rua / feto
foin partus
CHC / Posu Saude
loron vaksinasaun
-SISCa
-Hospital sala nifas
Tenki fo eduaksaun
ho sensibilidade iha
hospital, respetu ba
feto kanek / fraku /
no staff hospital
nebe fo
atendemnetu
sin
Actividde 2: Spasu
ba oan metodu
naruk
Feto nebe uza
kontrasepsaun
badak
sin
Actividade 3:
Ronaldino
Mane 15 - 50 Workshop ba xefe
Suco / aldeia
Actividades bainbain
mane
SISCa wainhira iha
grupu mane
sin
Actividade 4:
Saude
Reproductiva
Foinsae idade 14 –
25
Estudante
Universitariu
Estudante
Secundariu
Uza frase hanesan
liafuan kasar oin
lulik. Wainhira
esplika actividade
ne’e ho lingua local
hanesan Makassae
Lae – husu labarik
sai
Feto / mane
Idade 25 - 50
Grupu foin sae seluk tan la bele
uza liafuan kasar.
Diak liu uza
“vagina” o “penis”
duke liafuan kasar.
Actividade 5:
MHRS
Foinsae idade 14 –
25
Feto / mane
Idade 25 - 50
Estudante
Universitariu
Estudante
Secundariu
Grupu foin sae
Uza frase hanesan
liafuan kasar buat
oin lulik. Wainhira
esplika actividade
ne’e ho lingua local
hanesan Makassae
seluk tan la bele
uza liafuan kasar.
Diak liu uza
“vagina” o “penis”
Duke liafuan kasar.
Lae – husu labarik
sai
Rekursu nebe presiza
ekipa sira tenke prepara hotu rekursu sira nee antes atu sai ba halao aktividades iha
baze
Flascard inan isin rua ( par 2)
Flascard métodu kontrasepsaun (Par 2)
Flascard testamunha aceptor inpaln ( par 2)
Istoria Jose
Flashcard aceptor IUD (par 2)
Flascard FP
Photocard Ronaldino
Apron SR
Kuadru kontrasepsaun
Inplan ( par rua)
IUD ( Par 2)
Dildo (uza wainhira iha grupu diskusaun)
Condom
Maneira aktividaes no oinsá ho dalan Interaktivo?
1. Iha aktividades nee maneira nebe sei uza mak Interaktivu, no durante sesaun
edukasaun edukador sira tenke involve mos partisipantes sira iha sesaun nee
ho aktivu. Ne’e importante loos – entaun aktivadade nee efektivo liu. Sesaun
edukasaun tenke komesa ho introdusaun kona ba MSITL no esplikasaun kona
ba MSITL nia servisu iha Timor-Leste nebe relevante ba komunidade
2. Perpara fatin ba sesaun ho maneira nebe diak fahe infomasaun/edukasaun –
por exemplu:
a. Edukador tenke hare partisipante hotu-hotu no sira bele hare nia
b. Bele tuur redondo ho edukador ka edukador2 bele ajuda, lao ba
partisipantes no fo flashcard, ho nune iha istoria nee bele interesante.
c. Se bele la uza maneira eskola (hamriik iha oin)
d. Inklui ema hotu iha sesaun ho perguntas, kontaktu ho matan, hamnasa,
no goza ouituan.
3. Depois Edukador fo tiha ona session edukasaun ba grupu boot, favour ida
koalia ba ema ida – ida grupu kiik.
4. Edukasaun tenke uza material no metode MSITL nian – hanesan uza apron,
aktividade interaktivu, flashcard, kuadru kontrasepsaun
5. Iha sesaun MHRS edukador tenke koalia kona ba HIV/AIDS (inklui mos nia
transmisaun, prevensaun, koko/testing, no tratamentu)
Koko Aktividade : Oinsa bele uza?
Lia meno
Kada sesaun/aktividade edukador sira tenke halo liamenon importante ruma iha
manual edukador antes hahú sesaun ka depois sesaun, nee hanesan pontu importante
nebe edukador sira tenke halo iha kada aktividades
Objectivu husi aktividaes nee
Edukador sira sei hare no esplika ojectivu husi aktividades ida nee ba partisipantes
antes hahú ho sesaun
A. Fasilitador Husu perguntas
1. Fasilitador ida sei hodi sesaun nee, uza flashcard hodi husu perguntas balun ba
partisipantes sira
2. Edukador seluk sei kaer mos flascard nebe hanesan hodi ba hatudu ba
partisipantes sira wain hira edukador ida seluk halo esplikasaun konaba
sesaun nee/halo perguntas ruma.
B. Fasilador splika
1. Fasilitador sei splika fali no halo ezemplu balun ho responde ba
resposta/perguntas balun mai husi partisipantes
Edukador halo rezumu
presiza halo rezumu ba sesaun ida nee, atu nune partisipantes sira bele apar durante
sira partisipa iha ita nia sesaun nee
A. Fo spasu ba oan
Aktividade No 1 : Feto Isin Rua / foun partus
Objektivu: Feto ida atu isin rua no foin partu presiza halo planu ba espasu oan, liu
– liu feto ne’ebé partu ba oan primeiru nian
Uza iha
nebe/ Grupu
Kommunidade
nebe ?
Feto isin rua / Feto foin partus / hetan bebe kiik
Iha CHC / Postu Saude / loron ba vaksinsasaun / SISCa
Ospidal iha sala nifas
Lia menon
importante:
Di’ak ba saúde bebé ho inan atu fó espasu ba isin rua futuru, tinan 3
mínimal
Dezenvolvimentu fíziku no mental oan sira di’ak entaun saúde bebé nia
di’ak liu
Inan fó espasu tinan 3 bele evita mal nutrisaun ba bebé
Tempu: Minutu 45 (favor ida fo tempo ba koalia nakloke)
Maneira: Diskusaun uja istoria feto isin rua no flashcard metode kontrasepsaun
(foto)
Instrumentu kontrasepsaun (Inplan no IUD )
Etapa ba
Fasilitador:
Fasilitatador husu perguntas
Hatudu flashcard feto isin rua ( maibe sekarik fasilitador la presiza uza
foto iha flascard bele diretamente/ husu kedas inan, perguntas ne’e)
Tuir ita boot saida mak importatante los ba feto nia moris agora
daudaun née
Tuir ita boot, saida mak preokupa liu feto ne’e?
Tuir ita boot saida mak importatante los ba ita nia moris agora
daudaun née ?
Tuir ita boot, saida mak preokupa liu feto ne’e?
Fasilitador husu
Oinsá ita boot nia bebé?
Saida mak ita hanoin kona bá ita nia bebé
ita boot duvida ita nia oan nia saúde ?
Ita boot iha mehi ba ita nia bebé nia futuru?
Ita boot hakarak halo buat ruma atu nune’e bele asegura katak ita
boot nia bebé saudavel?
Buat ruma nebe bele halo bebé nee forte, boot la lais no matenek?
6. Fasilitador esplika:
Ita bele deside hodi halo espasu ba labarik nia alin, no di’ak liu hein to’o
tinan rua/ tolu antes deside atu hetan fali labarik nia alin. Tamba sá mak
ita tenke hein to’o tinan rua ka liu tan tinan rua hodi hetan fali, tanba ita nia
oan nia saúde di’ak. Porezemplu, nia hetan susubeen inan nian no nutrisaun
di’ak liu. Imi fó oportunidade ba ita boot atu fó atensaun no domin di’ak liu ba
bebé, entaun nia matenek liu. Tamba nia hetan nutrisaun di’ak liu, nia forte
liu. Bebe la iha atensaun husi inan, bele moras, hanesan labarik ne’e Jose
1. Fasilitador konta istoria kona ba “Jose” labarik ho ain bubu:
.Jose iha maun alin nain 5, nia maka oan numero 4. Agora nia idade tinan 2 ho balun, nia mama
foin maka tur ahi nia alin tan. Nia mama perkupa liu ho nia alin nebe mak foin moris ne’e,
entaun nia bin maka tengki hein no kuidadu Jose tamba nia bin mos sei ki’ik, entaun nia ladun
obriga Jose atu han. Jose ladun gosta han, han etu maran deit, modo o aifuan tahan laiha.
Liu tiha fulan 3 nia alin moris. Jose nia ain mos bubu ona, nia la iha forsa no tanis bebeik.
Tempu lori ba SISCA, enfermeiro dehan nia hetan moras malnutrisaun, hanesan “bubu” ne’e
tengki konsulta iha ospital. Nia hetan tratamentu intensifu iha neba kuaze semana 3 ka 4.
Maibe tamba nia familia lori nia tarde ba ospital, entaun nia moras labele kura ho diak agora
nia mos mate tiona. Istoria ida nee tebes.
Nota : Ami hetan konkordasia inan no aman atu uza nia istoria real nee iha ami nia
edukasaun sesaun.
2. Fasilitador husu ba partisipante atu hatan perguntas tuir mai ne’e:
Perguntas diskusaun:
Ita boot konese labarik ho problema moras ou mate tamba inan preokupa liu ho
labarik sira seluk?
Depois de hatan perguntas ne’e, koko atu esplika katak ne’e risku ida husi la halo
spasu ba oan inan tengki kous (is this a word?) tinan - tinan / tamba la halo plano
familia ho diak.
Saida mak ita boot haree iha foto ne’e (Flashcard 3)? Labarik kiik moras ka? Tuir
ita boot nia biin tau matan ka lae ? Ne’e tamba labarik kiik moras, manas, maibe nia
inan labele lori nia ba fasilitas saude, tamba nia tuur ahi. Entaun nia husu oan boot,
atu lori. MAIBE nia biin boot tinan hira? Nia bele komprenda saida mak
enfermeira dehan atu trata nia alin? Lae, maske nia lori alin, nia ladun komprende
konaba moras ne’e. nee babain (sempre akontese), wainhira inan tuur ahi – oan boot
tenki hein alin kiik?
Situasaun iha familia Jose diferenti ho familia iha foto ho numero 5 (familia
saudavel) saida?
Familia iha foto (5) nee halo planu ba familia - labarik no inan saude diak. Inan bele
fo susu kleur. Labarik sei fokus liu ba eskola. Tempu ba labarik sira sei barak.
Tambasa fo espacao isin rua ba futuru ne’e idea diak ?
Karik sei sai hanesan Jose, wainhira la halo spasu ba bebe. Inan incumoda ba bebe,
no sei la fo atensaun ba labarik sira seluk, sira sei sai moras, la iha vontade atu han,
inan sei la fo susu kleur, ne’e maka halo saude bebe nian ladun diak, ladun matenek no
la iha forsa, too sai malnutrisaun.
Saida maka fo impaktu ba inan iha foto ( ho numero 2) (oan barak) kuandu la halo
plano ba spasu oan minimal tinan 3 ?
Perigu liu ba inan ne’e wainhira isin rua tan, tamba komplikasaun kona ba orgaun
reproduktiva bele aumenta. Inan bele kanek ka mate. ka bebe mos bele mate.
Oinsa impaktu wainhira inan mate tamba tuir ahi? Oinsa impaktu be labarik
seluk taan?
Saida maka fo impaktu seluk tan, ba inan iha foto (ho numero 2) kuando halo plano ba
spasu oan?
La halo spasu diak entre oan. Risku moras aumenta – anemia, malnutrisaun, tensaun
aas, moras seluk. Depois ekonomia familia menus. Inan rasik mos sei labele buka
osan. La haruka oan ba eskola. La iha tempo atu fo atensaun ba laen.
3. Fasilitador husu ba partisipante atu hatan perguntas tuir mai ne’e:
Atu fó espasu isin rua iha futuru – di’ak liu tinan hira? Tinan tolu
Oinsá bele fó espasu isin rua futuru?
Ho kontrasepsaun nebe bele hili / uja konformi ita boot sira, bazea ba saude fisiku no mos
nia durasaun atu uja metode kontrasepsaun idak – idak.
Hatudu ba flashcard:
- Ida ne’e iha IUD diak ba feto foun partus, bele uza durante tinan tolu o tinan liu.
Fo exemplu IUD ba partisipante ida
- ne’e halo ho plastik, bele flexible.
- Ida ne’e iha Implant – ini bele uza durante tinan tolu too lima.
fo exemplu ba partisipante
- sona – ne’e presiza fila ba CHC / postu saude fulan tolu.
fo exemplu ba partisipante
- pils – tenki hemu loron-loron.
fo exemplu ba partisipante
- condom – ba mane.
fo exemplu ba partisipante (karik bele/ la halo problema iha fatin ne’e)
Fasilitador husu: Iha ne’ebé bele hetan konsulta / atendementu kona-ba fó
espasu ba oan? Iha Ospitál Guido Valdares, iha Klínika Marie Stopes o husi
bidan Marie Stopes / bidan CHC / Sisca/ postu saúde.
12. Fasilitador halo resume badak:
Espasu oan hanesan programa governu Timor-Leste nian nebe liu husi
minestreu da saude atu azuda familia Timor-Leste hodi halo programa
spasu antes isin rua, ne’e importante loos, tamba sa? Atu bele
minimiza mortalidade ba inan, oan, malnutrisaun no mos bele redus kiak
husi Timor-Leste, atu garanti liu tan susesu ba familia nebe deside
hakarak halo planeamentu familiar, neduni Minesteriu da saude servisu
hamutuk ho parseirus sira hodi sosializa metodu kontrasepsaun atu
komunidade sira bele hili nune bele azuda fo susesu ba planeamentu nebe
sira halo ba sira nia familia.
Familia saudavel speransa ba futuru
Aktividade No 2 : Spasu ba oan ho metodu tempu badak
ba naruk
Objektivu: Atu oinsa bele fo oportunidade ba inan sira nebe mak tuir metodu
tempu badak muda ba tempu naruk
Lia menon
importante:
Metodu tempu naruk uza dala ida efektivu ba tinan naruk
Metodu tempu naruk bele fo tempu ba inan sira hodi tau matan ba
oan, laen, no servisu uma laran nian, no buka servisu seluk hodi azuda
ekonomia uma laran.
Hakarak hetan fali oan la susar wainhira uza metodu tempu naruk.
Inan sira uza metodu tempu naruk bele kaer servisu todan la iha
problema.
Tempu: Minutu 45 (favor ida fo tempo ba koalia nakloke)
Uza iha
nebe/ Grupu
Kommunidade
nebe ?
Feto nebe uza kontrasepsaun iha CHC / Postu Saude o grupu feto
seluk tan, hanesan wainhira feto ida hakarak simu IUD, bele konvida
feto seluk tan.
Material Metodu tempu naruk – ezemplu IUD / implant
Apron
Foto inan nebe uza IUD / implan
Flashcard Tubektomi / vasektomi / LAM &
condom/ manik / pils / sona
Etapa ba
Fasilitador:
Fasilitatador husu perguntas
Ita boot balun iha esperensia ou hatene família, kolega ka viziñu
ko’alia kona bá métodu kontrasepsaun? ( partisipante bele resposta
dala ruma lae )
Ita boot sira metodu kontrasepsaun saida mak ita boot sira hatene?
Ita hatene? Husi tipu kontrasepsaun hotu iha diferente ka lae ?
Ita uza métodu kontrasepsaun bele halo servisu todan ka lae ?
Se Ita boot sira uza ona kontrasepsaun, aban bairua sei bele hetan
oan ka lae?
4. Fasilitador esplika ba partesipantes: Kontrasepsaun, hanesan
solusaun ida ba família nebe harak halo spasu oan, tuir sira nia planu
familia iha oan hira? no bainhira mak hakarak iha oan fali tuir família ida –
ida nia kebiit
Testamunha husi kliente Metodu Inplan (Iha istória ne’e fasilitator ida hodi
kontrasepsaun Implant, ba fo partisipantes sira atu kaer)
“Hau nia naran elsa hau iha oan walu. Hau tuir planeamentu familiar foin
dadauk nee, ohin nee hau mai atu sona maibe parteira sira dehan diak liu
hau la sona tan. Tamba saida? tamba sona barak liu ona, Saida mak hau
tenke halo ? ne’ebee hau troka fali métodu, entaun mana partera sira
spelika no hau deside hili fali inplant monta iha liman Tansá hili Implant?
Tamba durante hau tuir metodu sona nian nee, halo hau oin nakukun hela
deit no halo ulun moras sorin deit. Mas agora dala ruma mak moras mas la
moras hanesan antes hau sedauk troka ho Inplan.
Nota : Ami hetan konkordasia inan no aman atu uza nia istoria real nee iha ami nia
edukasaun sesaun.
Fasilitador husu ( Uza Apron )
Saida mak ita boot sira sente wain hira hare no kaer diratamente
kontrasepsaun inplan née?
Implan nee halo hodi saida?
Inplan monta iha nebe( husu partisipantes atu hatudu)
Inplan nee bele halai ba ita nia fuan ka lae?
Fasilitador halo esplikasaun (tanba saida mak iha istória husi mana
nee hakarak muda ba tempu naruk?
Hakarak muda ba métodu tempu naruk, tamba tuir dala ida maibé nia
durasaun ba tinan tolu ba leten bele iha tempu atu hare oan sira,
la’en, kaer servisu, hadia aan no bele halo servisu seluk tan maibé
métodu badak kada loron/fulan inan sira tenke hemu no sona no mós
.
Testamunha husi kliente Metodu IUD iha istória ne’e fasilitator ida hodi
kontrasepsaun IUD no fo ba partisipantes atu kaer)
Hau nia naran Jacinta Belo hau nia oan nain 6. Ita hili métodu saida ? iha
tempo neba hau tuir tena KB (suntik Depo) Tinan hira ona ? durante tinan
5 nia laran maibe wainhira hau tuir akonsolamentu nee hau foin komprende
katak hau Sona Aimoruk KB (Depo)barak liu ona (Tinan 5 kedas) saida
mak hau sente? los tebes katak durante nee Aimoruk Sona halo hau nia
isin moras wainhira kaer serbisu, ulun moras hela deit, no menstruasaun
paradu no halo hau nia tensaun nebe aas adves tanba efektu husi sona nebe
kleur (tinan 5 nia laran ) no Deside saida ? iha tempo neba kedas hau
deside hakarak troka metodu Planeamentu Familiar husi Sona(depo)ba fali
IUD. Antes hau tuir mos hau rona Esplikasaun klaru tiha ona Kona Ba IUD
tanba hau hakarak halo spasu kleur e lapersija ba mai sona tan. Hau nia
katuasoan ? antes nee mos hu Fo hatete tena ba laen (katuas oan)no nia
mos suporta hau atu hili IUD.
Nota : Ami hetan konkordasia inan no aman atu uza nia istoria real nee iha ami nia
edukasaun sesaun.
Fasilitador husu ( Uza Apron )
Saida mak ita boot sira sente wain hira hare no kaer diratamente
kontrasepsaun IUD nee?
IUD monta iha nebe ( husu partisipantes atu hatudu)
Tuir ita boot sira IUD nee bele halai ba ema nia ulun, fuan no kabun
ka lae?
(la bele tamba parte rahim differente parte kabun, fuan seluk tan)
Kontrasepsaun seluk tan iha saida?
Fasilitador esplika: ( hatudu ba flashcard tubektomi / vasektomi)
Sekarik ita boot la hakarak oan seluk tan bele hetan operasaun nee
– Vasektomi ba mane, no tubektomi ba feto. Vasektomi seguru,
operasaun kiik, mane bele halo relasaun hanesan normal. Feto
presiza tempo tau rekopera husi opersaun nee, maibe bele halo
relasaun sexual normal mos
Depois, iha kondom, iha pils, iha sona, iha manic-manik, no mos
sekarik bebe foin partus bele uzafo susuben deit. Maibe nee
hanesan durante 6 fulan
12. Fasilitador halo resume badak:
Espasu oan hanesan programa governu Timor-Leste nian nebe liu husi
ministeriu da saude atu azuda familia Timor-Leste hodi halo programa
spasu oan, ho nune bele minimiza mortalidade ba inan, oan,
malnutrisaun no mos bele hasai kiak husi Timor-Leste, atu garanti liu
tan susesu ba familia nebe deside hakarak halo planeamentu familiar,
neduni Ministeriu da saude servisu hamutuk ho parseirus sira hodi
sosializa metodu kontrasepsaun atu komunidade sira bele hili nune bele
azuda fo susesu ba planeamentu nebe sira halo ba sira nia familia.
Familia saudavel speransa ba futuru
Aktividade No 3 : ba Mane Deit!
Oinsa Planeamento Familiar - Ronaldino
Objektivu: Atu loke hanoin no konyesemento mane nian kona ba faktus husi
oan barak tamba la fo spasu ba oan ho dalan interaktivu.
Lia menon
importante:
Iha familia, fen hanesan estrella jogador tamba sekarik nia
mate ou saude ladun diak, saude/ futuru familia la diak.
Kuandu halo spasu ba oan: ne’e diak ba inan, diak ba oan, diak ba
familia no ekonomia familia/
Tempu nebe’e diak atu fo spasu ba oan maka tinan 3 wainhira
partu hotu
Labele hein to’o iha oan nain 5 ka liu maka foin atu halo planu
familia nian, bele halo planu kona ba oan nain hira maka ita
hakarak, fo spasu/halo planu wainhira foin kaben, no mos foin
maka iha oan ida.
Tempu: Minutu 45 (favor ida fo tempo ba koalia nakloke)
Uza iha
nebe / grupu
kommunidade
nebe?
Ba mane iha SISCa / CHC o presentasaun ba Xefe Suco / Xefe
Aldaia
Grupu mane, iha nebe deit
Material Istoria Ronaldino
Etapa ba
Fasilitador:
1. Husu Fasilitator atu konta istoria konaba estrela jogador, uza fotocard
Ronaldinho nian 1-9.
2. Fasilitador husu ba partesipantes:
Tuir ita bo’ot sira Ronaldinho tenke tuir regra nebe fo husi nia treinador,
ou tuir reseita dotor ?
Tuir ita boot sira treinador ne’e sala ka lae ? bainhira obriga Ronaldinho
halimar nafatin ?
Tamba sa ? tamba nia hetan kritika husi fans bola sira ? ka nia hetan
kritika husi ekipa manager bola nian?
3. Fasilitador esplika :
Ronaldino hili halimar nafatin tamba nia senti ladun diak ba ekipa, bainhira nia la
halimar husi ekipa ida ne’e sira bele lakon. Maibe iha jogus nia monu no kanek
lo’os. Depois doctor hateten nia la joga tan ona. Nia laran sente sala tamba nia
domin ( joga bola) lakon.
4. Fasilitador husu ba partesipantes:
Treinador nebe’e ema nebe’e diak no matenek ba estrela jogador?
Treinador nebe matenek konaba ba nia ekipa, wainhira nia la kuidado (la hola
konta) estrela jogador nee, to’o estrela ne’e kanek, depois nia bele sai husi
ekipa?
Ou treinador ne’e sei la obriga estrela jogador ne’e, maibe sira presiza tempu
hodi rekopera fali sira nia kanek nebe’e durante ne’e hetan iha jogu
laran/deskansa?
5. Fasilitador husu ba partesipantes: (dala ruma partisipante la resposta ka
resposta mane hanesan jogador)
Iha ita bo’ot sira nia familia, saida mak hanesan jogador/estrela jogador,
bainhira nia mate ou kanek, tim la bele joga o futuru ba ekipa no familia sei aat
liu?
6. Fasilitador esplika:
Inan hanesan mos jogador ida atau estrela ida.
Tamba sa? Tamba inan bele mate durante partus tamba partus perigu los.
Durante partus bele lakon ran barak. Despois durante partus feto sira nia isin
sei lakon nutrisaun ba bebe, no nia presiza tempo atu rekopera. Dala ruma
bainhira partus Premeiro, partus segundu, ho terseiru la iha problema maibe
partus ba dala haat, bele iha problema tamba isin fraku ho nenee bele halo inan
ida mate.
Tuir ita boot sira, oinsa ho labarik nebe inan mate tiha? Oinsa atu kuidadu oan
sira no futuru ba familia? Oinsa futuru ba labarak ne’e, bele ba eskola, ka lae?
Labarik ne’e isin diak, ka lae?
7. Fasilitador esplika:
Ne’e tamba durante partus perigu lo’os. Iha Timor feto barak mate tamba
partus. Inan ida presiza deskansa hafoin partus hotu, tamba wain hira partus
inan nia oan fatin sei kanek. Kanek nebe’e hetan iha tempo tu’ur ahi bele diak
fali, maibe presiza hetan deskansa tinan ida to rua atu nune’e bele rekopera fali.
Feto isin rua, ho durante partus hanesan jogadur; isin sei lakon energia.
Durante partus inan tenki forza, depois nia presiza deskanza barak atu nune bele
rekopera fali. Hanesan Ronaldino se’ nia la deskanza, nia obgriga halimar jogu,
bele hetan kanet kanek no aleja, kanek labele diak lalain husi isin.
8. Fasilitador husu partisipante:
Iha familia, mane ou avo hanesan treinador Ronaldino nian, nebe obriga fen atu
iha bebe kada tinan, laiha deskansa ?
Dala ruma fen tenke hetan obriga atu hetan bebe kada tinan
Tamba saa fen hetan obriga?
Tamba belis, tamba katuas –oan dehan, hau fo belis, no iha oan ne’e deber fen. –
los ka lae?
Tuir ita bo’ot sira nia hanoin ita bo’ot sira hanesan treinador Ronaldino nian, ka
lae?
Despois, Tuir ita bo’ot sira nia hanoin ita bo’ot sira mos bele lakon ita boot sira
domin ka lae?
Iha posibilidadae katak ita bo’ot bele lakon buat nebe’e ita hadomi)
9. Fasilitador esplika:
Treinador nebe diak la obriga nia estrela / nia ekipa atu halimar wainhira iha
possibilidade jogador atu kanek, nia tenke halo estrategi nebe diak ba nia ekpia
hotu. Wainhira nia la halo estrategia ba nia ekipa hotu, futuru ekipa sei lao ho
ladun diak. Entaun laen nebe’e diak no matenek tenki halo estrajia ba nia familia,
sei la obriga fen atu iha oan hela deit kada tinan, tamba se obriga hela deit, inan
ne’e bele hetan kanek no infeksaun nebe’e todan ba iha oan fatin no bele halo inan
ne’e mate.
Despois inan nebe’e maka hahoris oan 4 – 5 ba leten bele fo impaktu bo’ot bain
hira tu’ur ahi tan hanesan: tensaun as, ra’an fakar barak no bele mos mate.
10. Fasilitador husu partisipante:
Depois ketika ita boot iha oan barak, oinsa nee’ fo stres ba ita boot, no ita
boot nia fen?
Wainhira iha stres, han oituan deit, osan la iha, baku tiha ona ita boot nia fen
no oan?
Oinsa impaktu katuas oan baku nia fen?
(la diak tamba perigu ba nia saude, perigu / fo trauma ba oan)
Oinsa katuas-oan bele halo estratejia diak ba nia familia?
(ou oinsa katuas-oan bele tuir estrela iha nia familia?)
Ho espaso oan hanesan tinan tolu maizo- menus. (ou halo planeamentu familia
). Ne’e diak liu ba feto no ba labarik. Tamba feto bele tau matan ba labarik,
fo susuben inan to’o bebe tinan 2, bele haree han diak, bele guarda bebe
karik moris. Entaun katuas oan nebe uza ou haruka fen atu uza planementu
familia, hetan estratejia ba futuru nia familia.
Iha Timor Leste, labarik barak ladun saudavel, labarik isin kiik loos, tamba
inan la iha tempo atu tau matan ba nia oan sira. Despois feto nebe’e uza
planeamentu familia, iha tempu buka osan, hodi nune bele suporta oan ba
eskola. Inan nebe’e maka hahoris oan kada tinan, la deskansa, labele servisu,
labele buka osan ba familia, entaun ekonomia familia ladiak no fraku.
11. Fasilitador husu partisipante:
Oinsa mane bele ajuda fen atu la mate durante partus?
Esplika: Durante isin rua, ba klinika ou fasilidade saude, ba konsulta, entaun
parteira bele hare inan saudavel, ho bebe saudavel. Depois parteira bele fo sona
/ aimoruk ba inan.
Wainhira fen atu partus lori fen ba fasilidade saude hanesan CHC/ postu saude/
ospidal. Ou liga ba parteira atu ba fo ajuda partus ba fen atu nune’e fen bele
hetan ajuda husi ema profesional.
12. Fasilitador halo resume badak:
Mane nebe diak halo estrategia ba fen ho nia familia, halo spaso ba oan. Mane
nebe diak ho respoosavel ba nia fen nia saude mak halo spaso bo oan tinan tolu,
ba leten maka kous fali.
Iha familia, fen hanesan estrela joagdor, tamba la iha fen, familia la bele hetan
futuru diak, hanesan saude labarik la diak, guarda labarik la diak, ekonomia
familia la diak, tamba ne’e susar labarik ba eskola.
Tamba nee’ importante loos atu kuidadu saude fen nian, respeitu ba fen, inklui
hadok ann husi stres, honune bele minimiza hanoin atu baku fen.
Kuandu halo spasu ba oan, diak ba inan, oan / bebe, diak mos ba ekonomia familia
no ba nasaun TL. Inan bele fo atensaun barak no domin kompletu ba oan idak –
idak no familia. Labarik sira bele hetan hahan ho diak hodi la moras. Inan bele fo
susu ho kleur nomos bele diak lalais husi prosesu hahoris nian. Inan iha tempu
buka osan, hodi nune bele suporta oan ba iskola. Inan nebe maka hahoris oan 4
5 ba leten bele fo impaktu as wain hira tu’ur ahi tan hanesan: tensaun as, raan
–
fakar barak no mos bele mate.
Atu halo planu familia, labele hein iha oan 5 foin maka halo planu. Bele halo planu
hakarak iha oan hira, halo spasu ba oan wainhira kaben ona / iha oan ida deit .
B. Aktividade No 1: Saude Reproduktiva
Objektivu: Koko komunidade nia hanoin kona ba oinsa prosesu mane no feto
sai puberidade no oinsa prosesu isin rua ba feto ida ho dalan
interaktifu.
Lia menon
importante:
Tempu buras (fertil) feto ida hahu husi loron 7 husi
menstruasaun hotu too semana 2 ba oin. Feto nebe pubertas ona
bele isin rua kuandu halao relasaun seksual iha tempu buras
(fertil) no kuandu sperma hasoru malu ho ovum (sel telur).
Tempu: Minutu 30
Maneira: Diskusaun ho istoria
Material: - Apron Orgaun Reproduktiva
- Sablon pubertas
Etapa ba
Fasilitador:
1. Husu partisipante sira se sira hakarak rona uluk kona ba mane ka
feto? (halo tuir sira nia hakarak)
2. Husu labarik kiik sira atu ses an husi fatin edukasaun
3. Fasilitador husu partisipante nain 2 atu mai oin, feto tinan <10 no
tinan >15.
Fasilitador tenki husu:
Saida mak diferenti husi feto nain rua ne’e?
4. Fasilitador husu partisipante atu hare diferente sira ne’e iha minuto
2.
(Fasilidador bele husu feto nain rua ne’e atu ses an husi fatin
diskusaun molok hahu diskusaun).
5. Husu partisipante sira atu hare diferente feto nain rua ne’e hanesan
susun, kanotak, sst. (Fasilidador bele uja liafuan humor balun,
liafuan simplis, liafuan nebe diak, no labele uja termu medico barak
liu, nomos labele uja liafuan balun ne’ebe sensitivu).
6. Hahu diskusaun (fasilidador bele uja pintura (sablon pubertas) hodi
esplika klaru liu ba parisipante)
7. Fasilidador mos bele husu perguntas hanesan: Liafuan saida mak ita
sempre uja atu temi orgaun reproduktiva feto nian / oin lulik?
(hanesan borboleta, aifunan nst).
8. Ita boot sira hatene kona ba fatin bebe hela durante fulan 9?
(hanesan rahim/ oan fatin).
9. Feto ho idade 12 bele hetan ona menstruasaun se maka hatene
prosesu menstruasaun nian?
(Karik fasilitador bele hatudu ho apron).
Menstruasaun mai fulan - fulan. Dindin oan fatin sei sai mahar atu
prepara hahan ba bebe sei karik iha sperma no sel telur hasoru malu
sei lori malu mai iha oan fatin no kuda fini iha neba no sei sai toba
fatin ba bebe ida. Karik la iha hasoru entaun didin oan fatin sei
nakloke no hasai ran hanesan ran menstruasaun. Maske feto bele
hetan isin rua, diak liu feto sira hein too idade 20, tamba orgaun
reproduktiva feto presiza tempo wainhira pronto atu hetan bebe.
10. Se maka hatene tempu ida nebe maka feto ida dehan buras (fertil)?
Loron 7 wainhira feto ida komesa menstruasaun no semana 2 ba oin
nee tempu buras ka fertil.
11. Husu partisipante nain 2 atu mai oin, mane tinan <10 no tinan >15 .
Fasilitador tenki husu:
Saida mak diferenti husi mane nain rua ne’e?
12. Fasilitador husu partisipante atu hare diferente sira ne’e iha minuto
2.
(Fasilidador bele husu mane nain rua ne’e atu ses an husi fatin
diskusaun molok hahu diskusaun).
13. Husu partisipante sira atu hare diferente mane nain rua ne’e
hanesan kakorok, lian, asarahun, sst.
14. Hahu diskusaun (fasilidador bele uja pintura (sablon pubertas) hodi
esplika klaru liu ba parisipante)
15. Fasilidador mos bele husu perguntas hanesan: Liafuan saida mak ita
sempre uja atu temi orgaun reproduktiva mane nian? (hanesan hudi,
pistola nst).
16. Saida maka ema mane ida persija atu bele halo isin rua? Sperma.
17. Sperma halo / produs iha nebe?
Fasilitador uja apron hodi hatudu ba testis
Perguntas geral:
a) Bainhira maka feto ida bele hetan isin rua?
Kuandu halao relasaun seksual iha tempu nebe buras (fertil) no
mos kuandu sperma hasoru malu ho ovum /sel telur.
b) Feto bele isin rua ka lae, kuandu mane seidauk ejakulasi
iha tempu halao relasaun seksual?
Bele, tamba cairan pré-ejakulasi iha sperma no kuandu sperma
tama ba orgaun reproduktiva feto nian (oin lulik) – oan fatin no
hasoru malu ho ovum sei bele hetan isin rua.
c) Tamba sa maka sei iha feto nebe susar atu isin rua?
Laos husi feto deit, bele akontese tamba iha problema ho
orgaun reproduktiva mane ka feto nian problema hormonal,
feto ka mane nebe hetan MHRS. Depois ami sei koalia iha
seksaun MHRS nian
d) Oinsa atu prevene husi isin rua kuandu seidauk prontu
atu iha oan ?
Ho abstenensia husi relasaun seksual, no mos bele uja metodu
kontrasepsaun .
Rezume
badak:
Wainhira feto no mane tama iha idade 12 ba leten ne’e hatudu katak
iha ona mudansa iha sira nia isin lolon / fisiku no orgaun reproduksaun
nebe prontu ona atu sai nudar aman no inan ida no bele hatutan
jerasaun ba jerasaun.
Sinal ba feto ida nebe maka maturu katak nia hetan ona
menstruasaun.
Sinal ba mane maka iha tempu hahu mehi furak.
Feto ida bele isin rua wainhira nia tama ona iha tempu pubertas.
Maibe la diak ba nia saude, wainhira feto tinan 19 ba kraik, ne’e
perigu ba feto no bebe - bele kanek / bele mate. Ba feto oragaun
reproduktivo presiza tempu atu diak. Orgaun reproduktiva prontu no
diak, relasaun seksual iha tempu buras (fertil), sperma hasoru malu
ho ovum/sel telur. Tempu buras (fertil) ba feto hahu husi loron 7
depois menstruasaun komesa, to’o semana 2 ba oin (tempu nebe atu
hetan oan ) karik lakohi atu isin rua tengki abstenensia husi relasaun
seksual / uja metode kontrasepsaun.
Aktividade No 2: Istoria MHRS
Objektivu:
Komunidade bele komprende kona ba Moras nebe Hadaet husi
Relasaun Seksual (MHRS), no sinal MHRS, inklui HIV .
Komunidade bele komprende kona ba impaktu karik la halo
tratamentu MHRS, no bele asesu ba tratamentu iha fatin nebe?
Komunidade bele komprende / hatene kona ba oinsa bele prevene
MHRS.
Lia menon
importante:
Labele hare husi isin / fisiku deit karik ema ida hetan MHRS,
inklui HIV
Iha impaktu husi MHRS nebe maka kaman ou todan hanesan bele
mate, fo impaktu ba oin lulik, sei labele hetan oan tan
(infertilidade), ba inan isin rua bele hahoris bebe matan aat no
sst.
Karik iha / hetan MHRS diak liu hakat ba klinika,
Hospital/fasilidade saude nebe maka besik, labele hein to’o
moras todan no daet tan ba ema seluk.
Tempu: Minutu 35
Uza iha nebe/
ho grupu
kommunidade?
founsae / iha eskola?
workshop ba xefe suco / aldaia/espansaun ba fatin foun
Fatin iha nebe la iha labarik!
Maneira: Diskusaun uja istoria
Uza dezenho kona Nina, joao no sira seluk maibe labele uza dezenhu
MHRS nian
Flashcard STI labele uza.
Wainhira Uza lingua lokal ho frase hanesan oin lulik, ba Pistola ka seluk
tan nee labele tamba kasar liu. Maibe diak liu uza fraze hanesan Penis
ka vagina atu nune rona la kasar iha ita nia fraze
Material Pintura ema nebe ho MHRS/HIV
Pintura klinika
Etapa ba
Fasilitador:
1. Molok atu hahu, fasilitador tenki fo introdusaun ba pintura sira
ne’e no husu ba labarik sira atu sai husi fatin edukasaun.
2. Atu hahu sesaun ne’e, fasilidador tenki hato’o liafuan ruma hanesan:
“Husu deskulpa sei iha gambar balun ladun diak tan foto balu
malorek deit”.
3. Fasilitador husu voluntario nain rua mai oin hodi kaer pintura.
4. Fasilitador fo pintura Paulo ho Nina. Husu voluntario kaer no
hatudu hodi ema hotu hare
5. Fasilitador esplika katak atu konta istoria kona ba MHRS / moras
feto ou mane.
6. Fasilitador konta istoria kona ba:
- Paulo ho Nina
Istoria Paulo ho Nina:
Paulo eskola iha universidade ida iha TL. Nia tinan 23. Nia estuda
kona ba direitus humanu / hukum.
Nia bonito ka lae?
Oinsa ita boot sira hare kona ba nia saude, diak ka lae?
Tamba nia bonito, nia iha namora ida naran Nina.
Hare ba Nina bonita ka lae? Nina mos eskola iha universidade ida
iha TL
hanesan Paulo. Nia namora ho Paulo besik tinan 2 ona, sira mos
plano atu kaben.
Maibe depois de tinan 1 hola malu / kaben, nia senti la dun diak
iha nia oin lulik,
wainhira halao relasaun seksual ho Paulo, dala ruma senti moras .
Tamba sa?
Saida maka akontese ba Nina nia oin lulik. Nia moras hadaet
relasaun sexual .
Maibe Nina hakfodak ho moras ida ne’e, tamba nia doben isin diak
hela.
Ita bele hare tok pintura Paulo, saida maka akontese?
Kuandu ita hare ba nia oin lulik, nia laiha moras. Ne’e sinal ida husi
moras ne’e. Maske Paulo fo moras ne’e ba Nina, Paulo la iha sinal
kona ba moras ne’e. Nia rasik la sente iha moras.
Kuandu Nina hakarak kaben ou isin rua, susar ba Nina tamba
moras ne’e. Ba feto nebe maka hetan moras ne’e, tenki ba
konsulta no halo tratamentu iha klinika no hemu aimoruk.
7. Fasilitador husu voluntario nain tolu mai oin hodi kaer pintura.
8. Fasilitador husu voluntario nain rua mai oin hodi kaer pintura.
9. Fasilitador fo pintura Maria ho João. Husu voluntario kaer no
hatudu hodi ema hotu hare
10. Fasilitador konta istoria kona ba:
- Maria ho João
Istoria Maria ho João
Maria kaben ho João tinan 10 ona, agora Maria isin rua ba dala 4,
nia isin mos no diak ka lae?
Nia sentí katar no oin lulik mean, kuandu halao relasaun seksual
nia oin lulik sentí mean no bubu, nia mii mos sentí moras no iha
raan mutin nebe sai.
Oinsa ita boot sira hare, João isin diak?
Hare ba João nia la moras no isin diak, laiha moras iha nia oin
lulik.
Karik nia iha fe’en seluk?
Nia laiha fe’en seluk, nia hamutuk deit Maria.
Maibe tamba sa mak Maria moras? Karik nia halimar ho mane
seluk?
Nia laiha namora, maibe nia hetan moras ida ho naran Candida /
keputihan, tamba nia isin rua, iha vagina laran moris kutun /
bakteria ida nebe mak bele sai barak tamba iha mudansa
hormonal wainhira isin rua. Candida bele halo oin lulik no orgaun
reproduktiva sai moras.
11. Fasilitador husu voluntario nain tolu mai oin hodi kaer pintura.
12. Fasilitador fo pintura Santi, Fredi ho Melita. Husu voluntario
kaer no hatudu hodi ema hotu hare
13. Fasilitador konta istoria kona ba:
- Santi, Fredi ho Melita
Istoria Santy, Fredy ho Melita:
Fredy sofer ida nebe loron – loron halao nia servico hodi tula
pasageiro sira.
Fredy ema nebe isin diak no bonito
Nia iha fen kaben naran Santy.
Hare ba Santy bonita ka lae ?
Santy nudar funsionario ida. Nia kaben ho Fredy tinan 1 ona.
Ita bele hare tok pintura Fredy nian, saida mak akontese?
kuandu ita hare ba nia fisiku,
Fredy la iha sinal kona ba moras ida. Nia rasik la sente iha moras,
wainhira halo relasaun seksual Fredy la uja kondom.
Durante ne’e Fredy mos iha namora ida tan naran Melita.
Melita ho idade 25 anos,nia ema ida nebe maka iha parseiro sexual ho
ema barak,inklui Fredy. Melita ba ona fatin VCT no detekta ona HIV
positivu.
Fredy hetan moras HIV ne’e husi Melita, depois hadaet fali ba Santy.
Kuando Santy no Fredy hakarak iha oan ne’e susar ba Santy tamba
nia oan mos
bele hetan afeita husi moras nebe Santy no Fredy sofre.
Moras HIV sei la bele kura. Maibe iha aimoruk ida naran ARV
Wainhira ema nebe positivo sei hemu aimoruk ne’e, atu nune bele
hamenus Virus nia ataka ba sira nia imunidade (kekebalan tubuh). AIDS
bele kona wain hira sira la hemu aimorok ARV ho didiak, no tama ba iha
fase AIDS bele halo ema nebe psitivo mate.
Hatudu foto ema nebe moras HIV la hemu aimoruk ARV
Atu hatene ita nia status HIV tenke ba fatin VCT nian iha Hospital
Nacional, Centro saude, no klinika Bairo Pite
Iha MHRS nebe kaman no mos iha ida nebe todan, nebe bele fo
risku ba bebe nia matan, sai a’at wainhira inan isin rua, bele daet
ba isin lolon seluk, no mos bele halo mate.
14. Saida maka simptomas MHRS?
Kuandu ita iha sinais iha oin lulik, ou iha orgaun reproduktiva hanesan:
- ran mutin
- liqidu nebe sai barak husi vagina, penis, kidun
- katar iha oin lulik
- moras wainhira halo relasaun seksual
- oin lulik mean
- moras wainhira mii
- oin lulik bubu
- kafuak iha oin lulik
- oan fatin senti moras
Ne’e dehan katak iha moras nebe hadaet husi relasaun seksual.
15. Saida mak ita tengki halo sekarik hetan MHRS?
- ita tengki vizita klinika / ospital / SISKA/ fasilitas saude nebe
besik, ka fasilidade saude VCT nian? (hatudu pintura klinika).
Karik ita iha / hetan MHRS, tengki ba visita klinika no fasilidade
saude nebe maka besik no simu tratamento. Kuandu la halo
tratamento bele halo ita mate, susar atu hetan oan, bele istraga
bebe kuandu inan isin rua.
16. Oinsa ita bele hadok aan husi moras ne’e?
Bele uja aimoruk tradisional ka lae? (hein resposta husi sira)
LAE .
Karik hakarak hadok aan husi moras ida ne’e tengki:
- abstenensia (dala ruma ita hanoin ne’e susar )
- relasaun seksual ho laen / feen deit
- uja kondom
Kuandu uja kondom ita bele prevene husi MHRS.
19. Ita boot sira iha perguntas kona ba MHRS ka lae ?
20. Fasilitador halo rejume badak.
Summario
badak:
Se labele hare deit husi parte fisiku deit, katak ema nee iha
moras orgaun reproduktiva.
Iha impaktu husi moras nebe kaman no todan iha moras orgaun
reproduktiva. Moras todan bele halo mate, bele estraga oin lulik,
sei la iha oan tan (infertilidade). Bele evita ba inan isin rua
kuandu tur ahi bele halo bebe matan aat ou moras seluk tan.
Karik ita boot sira hetan sintomas MHRS ka ita bo’ot hatene ita
bo’ot iha risko diak liu ba kedas iha klinika, ospital, fasilidade
nebe besik, no labele hein too moras ne’e sai makas no bele
hadaet ba ema seluk tan.
No comments:
Post a Comment